Krzemień czekoladowy. Jest to jedna z wielu odmian krzemienia, która powstała w okresie jurajskim. Charakteryzuje się grubą korą wapienną, jednolitą budową i ciemnym kolorem (czarny, karmelowy itp.). Występuje głównie w południowym obszarze Polski, okolicach Radomia i w Górach Świętokrzyskich. Używany był przez człowieka od środkowego paleolitu aż do epoki brązu.

Badania.

Jesienią 1921 r. Jan Samsonowicz oraz Stefan Krukowski rozpoczęli pierwsze powierzchniowe poszukiwania terenowe występowania krzemienia w międzyrzeczu dolnej Kamiennej i Wisły. W trakcie następnej wspólnej wyprawy w kwietniu 1922 r. spenetrowali obszar pomiędzy Starachowicami a Radomiem i odkryli nagromadzenia krzemieni czekoladowych w utworach czwartorzędowych, a także ich złoża in situ, zarówno w postaci odsłonięć w ścianach współczesnych kamieniołomów (Iłża – „Żuchowiec”, Seredzice), jak i powierzchniowych wietrzelisk wapieni z okruchami krzemienia (Iłża – „Krzemieniec”). Ożywienie badań terenowych nastąpiło w latach sześćdziesiątych. Obszarem intensywnych studiów stały się utwory górnej jury okolic Iłży. Wieloletnie badania litostratygrafii utworów górnego oksfordu i kimerydu prowadziła tu Zofia Dąbrowska (1953, 1968, 1983), makrofaunę odsłonięć w Błazinach, Iłży i Seredzicach badał L. Karczewski (1960, 1983), a mikrofaunę O. Styk (1983). W 1968 r. Romuald Schild zlokalizował w Prędocinie dwa stanowiska pragórnicze: „Prędocin E” i „Prędocin W”, zaś w Iłży stanowisko „Krzemieniec II”.

W 1988 r. Janusz Budziszewski zbierając próby krzemienia czekoladowego do litoteki surowców z północno-wschodniego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich odkrył przypadkowo nie odnotowane dotąd w literaturze punkty eksploatacji krzemienia pasiastego „Dworskie” w Kolonii Seredzicach oraz krzemieni czekoladowych „Orońsk Mały” w Orońsku. Odkrycia te stały się impulsem do podjęcia systematycznych badań powierzchniowych w okolicach Iłży. W latach 1990-1995 wraz z M. Bednarzem zbadali szczegółowo obszar ponad 10 km² pomiędzy Iłżą a Pakosławiem. Zlokalizowano na nim kolejne punkty eksploatacji krzemieni czekoladowych: „Hapki” w Seredzicach (1990 r.) i „Oszybka” w Pakosławiu (1992). Ponadto odkryto kilkadziesiąt towarzyszących im stanowisk pracownianych i kilkaset luźno rozproszonych zabytków krzemiennych. Najciekawszym odkryciem tej kampanii było zlokalizowanie na powierzchni wzgórz w Seredzicach i Iłży serii stanowisk środkowo i górnopaleolitycznych. Najbogatsze z nich („Stanowisko 5” w Seredzicach) leży bezpośrednio na wychodni krzemieni czekoladowych i choć jest krańcowo zerodowane teoretycznie zawierać może pozostałości eksploatacji krzemieni. Odkrycia te skłoniły M. Bednarza do podjęcia badań wykopaliskowych stanowisk paleolitycznych. W latach 1994-1995 przebadał skupisko trzech pracowni krzemieniarskich na „Stanowisku 7” w Kolonii Seredzicach a w kolejnych latach wykonał badania powierzchniowe wzgórza „Krzemieniec” w Iłży. W 1997 r. przeprowadził wykopaliska „Stanowiska 3” w Iłży (Iłża – „Krzemieniec II”) oraz „Stanowiska 10” w Iłży. Pierwsze z nich okazało się pozostałościami pracowni górnopaleolitycznych reutylizowanymi w epoce brązu, drugie dostarczyło materiałów schyłkowopaleolitycznych, mezolitycznych oraz neolitycznych. W związku z bogactwem występowania krzemienia czekoladowego w okolicach Iłży zaproponowano nawet przyjęcie nazwy „krzemień iłżecki”, aczkolwiek pomysł nie został uznany za najlepszy, bowiem na tym terenie znajdują się również wychodnie krzemienia pasiastego. W okolicach Iłży złoża krzemienia czekoladowego były eksploatowane głównie w schyłkowym paleolicie. Starsze ślady wykorzystywania złóż tego surowca zostały odkryte w górnych partiach wzgórz w Iłży i Seredzicach. Można domniemywać, że podobne ślady znajdują się na wzgórzach w Prędocinie.

Opis stanowisk.

Największa, zachodnia część wychodni krzemieni czekoladowych leży w górnych dorzeczach Iłżanki i Radomki. Warstwy najwyższej części górnego oksfordu odznaczają się względnie dużą odpornością, tworząc wyraźnie zaznaczające się w terenie pasmo wzgórz. Najlepiej jest ono widoczne w okolicach Iłży, pomiędzy Podkońcami a Pakosławiem. Wychodnia krzemieni czekoladowych manifestuje się na powierzchni gruntu na wzgórzu pomiędzy Prędocinem a Maziarzami. W 1968 r. Romuald Schild zlokalizował na niej dwa stanowiska pragórnicze: „Prędocin E” i „Prędocin W”. Pierwsze z nich to skupisko krzemiennych materiałów zabytkowych występujących w towarzystwie gruzu wapiennego. Zajmuje ono blisko 3 ha na kulminacji wzgórza, przy czym bogactwem wyróżnia się środkowa część skupiska o powierzchni 0,4 ha. Ciągnie się ona pasmem o długości 110 m. Wśród materiałów zabytkowych dominują zdecydowanie szerokoodłupniowe, płaskie rdzenie odłupkowe. Ich związek ze schyłkowoneolityczną kulturą ceramiki sznurowej poświadczył bogaty zespół z grobu 3 w Koniuszy (woj. małopolskie) zawierający głównie okazy wykonane z surowca z Prędocina. Drugie stanowisko („Prędocin W”) zlokalizowane jest na zachodnim skraju tego samego wzgórza i stanowi podobnej wielkości punkt eksploatacji krzemieni. Pięć kilometrów dalej na zachód, w najniższej partii stoku wzgórza „Krzemieniec” przy północnej granicy wsi Błazny Górne znajduje się kompleks kamieniołomów, których odsłonięcia były przez wiele lat przedmiotem badań geologicznych. W odległości 350 m na północny zachód, na kulminacji cypla słabo zaznaczonego w zboczu doliny Iłżanki znajduje się punkt eksploatacji krzemieni „Krzemieniec I”. Skupisko krzemiennych materiałów zabytkowych w towarzystwie gruzu wapiennego zajmuje obszar około 1,4 ha. Odnaleziono tutaj dużą serię materiałów pracownianych z wczesnej epoki brązu. Około 500 m dalej na północ, w wierzchowinowej partii tego samego wzgórza, tuż u stromego barku od strony Iłżanki Romuald Schild zlokalizował w 1968 r. stanowisko „Krzemieniec II”. Występujące tu materiały nie mają jednak charakteru typowego dla punktów pradziejowej eksploatacji krzemieni. W 1948 r. W. Pożaryski odnotował tez obecność krzemieni czekoladowych jeszcze dalej w kierunku północnym, już w obrębie wzgórza zamkowego.

Na zachód od Iłży wychodnia krzemieni czekoladowych zdaje się być dyslokowana kilkoma drobnymi uskokami. Pierwsze powierzchniowe skupisko druzgota krzemieni czekoladowych w towarzystwie gruzu wapiennego znajduje się na lewym brzegu Iłżanki na południowo-zachodnim krańcu Iłży. Dobrze czytelne ono było w okresie międzywojennym, lecz w chwili obecnej większość jego obszaru została zniszczona zabudowaniami. Nieco dalej w kierunku północno-zachodnim warstwy z krzemieniami czekoladowymi rozcięte są przez wąwóz „Żuchowiec”. W jego ścianie czynne były w latach dwudziestych niewielkie łomy wapienia odsłaniające poziomy krzemieni, lecz później zostały one zupełnie zasypane. Dalej na zachód poziomy krzemieni czekoladowych odsłaniają ściany starych łomów wapienia w Seredzicach. Łomy te tworzą kilka skupisk na południowym krańcu wierzchowiny rozległego wzgórza. Eksploatowane były w latach dwudziestych, a potem zostały porzucone i ulegają stopniowej degradacji. Jednak jeszcze w latach dziewięćdziesiątych tworzyły najbogatszy i najciekawszy zespół odsłonięć krzemieni czekoladowych in situ. W pobliżu zachodniego krańca skupiska starych kamieniołomów znajduje się rozległe „Stanowisko 5” w Seredzicach. W bezpośrednim sąsiedztwie tego stanowiska, na północno-zachodnim skłonie rozległego cypla zlokalizowany jest punkt eksploatacji krzemieni „Hapki” w Seredzicach. Owalne skupisko krzemiennych materiałów zabytkowych w towarzystwie gruzu wapiennego leży poprzecznie do wychodni krzemieni czekoladowych na powierzchni około 1,2 ha. Wśród materiałów pracownianych zdecydowanie dominują rdzenie odłupkowe ze schyłku neolitu i wczesnej epoki brązu. W odległości niespełna kilometra dalej na północ znajduje się kolejny punkt eksploatacji krzemieni „Oszybka” w Pakosławiu (początkowo określany nazwą „Górki”). Jest to duże, zajmujące ponad 3,5 ha powierzchni, owalne skupisko krzemiennych materiałów zabytkowych wraz z gruzem wapiennym. Kolejny fragment wychodni krzemieni czekoladowych rozpoznany jest dopiero w odległości blisko 6 km, na drugim brzegu pakosławskiego torfowiska.

Opracowano na podstawie: J. Budziszewski, Stan badań nad występowaniem i pradziejową eksploatacją krzemieni czekoladowych [w:] W. Borkowski, J. Libera, B. Sałacińska, S. Sałaciński, Krzemień czekoladowy w pradziejach. Materiały z konferencji w Orońsku 8-10.10.2003, Studia Nad Gospodarką Surowcami Krzemiennymi w Pradziejach. Tom 7, Warszawa – Lublin 2008, s. 33-91.